جنجال بر سر کشف رمز خط میخی ایلامی

راهنماتو- اندکی پیش خبری در رسانه ها منتشر شد مبنی بر اینکه یک تیم بین المللی به رهبری فرانسوا دوسه، مدرس باستانشناسی دانشگاه تهران و محقق مرکز تحقیقاتی آرشه‌اورینت در لیون فرانسه، موفق شدند هشت کتیبه به خط ایلامی باستان را تا حدود بسیار زیادی رمزگشایی کنند.

نوشتار ایلامی خطی که بین سال‌های 2300 تا 1800 پیش از میلاد مسیح در جنوب و جنوب غربی ایران کنونی مورد استفاده قرار می‌گرفت، یکی از پیچیده ترین سیستم های نوشتاری باستانی محسوب می شود که تاکنون تنها نشانه های اندکی از آن رمزگشایی شده است. اما در مقاله ای که تیم فرانسوا دوسه در ژوئیه در مجله Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie (به آلمانی؛ مجله آشورشناسی و باستان شناسی خاور نزدیک) به چاپ رسانده، به نظر می رسد که این موضوع تا حد زیادی حل شده است.

کلید رمزگشایی این تیم، تجزیه و تحلیل هشت کتیبه بر روی ظروف نقره ای بود که گفته می شد از مناطق جنوبی ایران بدست آمده اند. این تیم نوشته های این هشت جام را با رمزگشایی های قبلی از خط ایلامی کنار هم قرار دادند تا به نتیجه ای منطقی برسند. دوسه می‌گوید: «بر این اساس ما توانستیم 72 نویسه را بخوانیم و فقط چهار نویسه را نتوانستیم رمزگشایی کنیم». آنها حتی ترجمه کتیبه ای از پوزور شوشیناک، پادشاه آوان را نقل کرده اند که مخالفان خود را به نابودی تهدید می کند.

فرانسوا دوسه

این تیم، در نهایت به این نتیجه رسیده که خط ایلامی خطی کاملاً آوانگارانه است و از این رو باید خط ایلامی باستان قدیمی‌ترین خط آوانگارانه‌ تاریخ نیز به‌شمار آورد. با این حال، علی رغم تمام این ادعاها، یافته های تیم فرانسوا دوسه هنوز نتوانسته اعتماد جامعه علمی بین المللی را به خود جلب کند. جاکوب دال، استاد آشورشناسی در دانشگاه آکسفورد، در این خصوص گفت مطمئن نیست که تیم دوسه واقعاً توانسته رمزگشایی موفقی در این زمینه انجام داده باشد.

دال که خود بر روی کتیبه های دیگری با خط «پرتو-ایلامی» کار می‌کند، همچنین با ادعای تیم دوسه مبنی بر اینکه خط ایلامی اولیه و ایلامی خطی رابطه نزدیکی دارند، مخالفت کرد. علاوه بر این، او نگران است که این تیم دوسه در تحلیل خود از کتیبه های یافت شده در محوطه باستانی کنارصندل (در نزدیکی جیرفت) استفاده کرده است. دال گفت که این کتیبه ها ویژگی های مشکوکی دارند که ممکن است نشان دهنده جعل باشد.

این کتیبه ها از کجا آمده اند؟

کارشناسان دقیقاً مطمئن نیستند که هشت کتیبه خطی ایلامی از کجا سرچشمه گرفته اند. هفت مورد از آنها از مجموعه کلکسیونری به نام هوشنگ محبوبیان و یک مورد نیز از مجموعه مارتین شوین، تاجر و کلکسیونر نروژی بدست آمده است. مجموعه شوین به نسبت مجموعه حرفه ای تری به نظر می رسد و کارکنان آن به طور منظم با دانشمندان همکاری دارند.

با این همه، کتیبه های ایلامی این مجموعه به همراه صدها اثر باستانی دیگر در 24 اوت 2021 توسط پلیس نروژ توقیف شد. علت این امر، مباحث مربوط به قاچاق آثار باستانی است که سازمانهای دولتی نروژ خواستار مشورت با مقامات ایران در این زمینه شدند. با این همه، خود مجموعه این اتهامات را بی اساس خواند اما تأیید کرد که کتیبه های ایلامی مربوط به شهر باستانی شوش در ایران است. جدای از این ادعاها، هنوز منشا کتیبه های ایلامی مجموعه شوین از سوی کارشناسان تأیید نشده است.

در سمت دیگر، منشا آثار مجموعه محبوبیان نیز دقیقاً مشخص نیست. محبوبیان می گوید این آثار در حفاری هایی که توسط پدرش ابوالقاسم محبوبیان در سال های 1922 و 1924 در شهرهای کام فیروز و بیضا در ایران انجام داده، بدست آمده و حتی مختصات محل اکتشاف را نیز ارائه داد. فرانسوا دوسه در مقاله ای که در سال 2018 نوشت، می گوید که محبوبیان به او گفته این آثار قبل از سال 1970 به اروپا منتقل شده است.

خود مجموعه محبوبیان در اواخر دهه 80 میلادی با مشکلات پیچیده ای مواجه شد. او در سال 1987 به استخدام سارقان برای سرقت بخشی از مجموعه خود برای بدست آوردن پول بیمه، متهم شد. این محکومیت در سال 1989 نقض شد و برای دو مورد از اتهامات، دستور اعاده دادرسی صادر شد. دادگاه مجدد برگزار نشد و اتهامات نیز منتفی شد. محبوبیان در بیانیه‌ای در وب‌سایت خود گفت که اتهامات وارده به او به دلیل اصل و نسب ایرانی بوده است.

به هر روی مشکلاتی از این دست سبب شد تا اکتشاف ادعایی فرانسوا دوسه و همکارانش مبنی بر رمزگشایی از نوشتار ایلامی خطی، تحت تأثیر قرار گیرد. ما هنوز به درستی نمی دانیم که آیا ادعاهای دوسه و همکارانش درست است یا نه زیرا برای پذیرش چنین ادعایی باید اتفاق نظر علمی در میان دانشمندان علوم تاریخ، باستان شناسی و زبانشناسی تاریخی صورت بپذیرد.

تاریخ ایلام باستان علی رغم تمام آثار شگفت انگیز بجا مانده از آن، هنوز برای مورخان پر از زوایای مبهم و تاریک است. رمزگشایی نوشتار ایلامی خطی می تواند بسیاری از این زوایای پنهان را پس از هزاران سال به روشنایی بیاورد.