آیا انسان موجودی «فصلی» است؟

راهنماتو-بهار بالآخره دارد از راه می‌رسد و برای‌مان نسیم گرم‌تر، درختان پرشکوفه و گل‌ها و روزهای طولانی‌تری را همراهش می‌آورد.

به‌ گزارش راهنماتو، دانشمندان مدت‌های طولانی است که متوجه شده‌اند حیوانات اغلب‌ یک ضرباهنگ (ریتم) قوی فصلی را در رفتارهای‌شان نشان می‌دهند که به عوامل بیرونی مثل طول مدت روز یا دمای محیطی بستگی دارد. سطح هورمون‌های آن‌ها اغلب با فصل دچار نوسان می‌شود و رفتار‌هایی مانند لانه‌سازی، مهاجرت و ذخیره غذا در سراسر سال اوج و حضیض‌هایی را تجربه می‌کند.

روان‌شناسان نیز همواره از اثر تغییر فصول بر ذهن و بدنِ انسان‌ها و اثر برخی ضرباهنگ‌های فصلی روی عملکردِ فیزیولوژیکی آن‌ها شگفت‌زده شده‌اند. برای مثال، شواهدی از ضرباهنگِ فصلی در مورد فشار خون، سطح کلسترول، میزان کالری مصرفی و حتی نوسانات فصلی در میزان زادوولد در میان انسان‌ها وجود دارد. البته این ایده که رفتارهای پیچیده انسان‌ها تحتِ تأثیر فصول به‌طور منظم تغییر می‌کند، همواره مخالفانی داشته است.

نور

ضرباهنگ‌های فصلی در طول یک دوره زمانی نسبتاً طولانی عمل می‌کنند؛ اما ضرباهنگ‌های دیگری هم هستند که نسبتاً سریع به اوج می‌رسند و ظرف 24ساعت ناپدید می‌شوند. این نوع ضرباهنگ‌ها را به لاتین circadian می‌نامند که منظور آن است که فقط یک‌بار در طی یک روز رخ می‌دهند. تمایل به فعال بودن در طی روز و خوابیدن وقتی هوا تاریک می‌شود، یک ضرباهنگِ شبانه‌روزی است. و بعد ضرباهنگ‌های آهسته‌تر و مادون‌قرمزی، مثل پریود، را داریم که از 24ساعت طولانی‌تر هستند. و بعد ضرباهنگ‌های اولترادیان را داریم که منظور تکرار آن‌ها چندبار در طی 24ساعت است. برای مثال ضرباهنگ‌هایی که بینِ موج آهسته (خواب ندیدن) و خواب و خواب عمیق (مرحله رِم) رخ می‌دهد، هر 90دقیقه در طی شب تکرار می‌شود.    

ضرباهنگ‌های سالانه و شبانه‌روزی به میزانِ دردسترس‌بودنِ نور خورشید بستگی دارند و متعاقباً توسطِ ناحیه‌ای در هیپوتالاموس به نامِ هسته فوق چلیپایی یا ‌SCN کنترل می‌شوند.

سلول‌های موجود در SCN داده‌های مستقیمی را درباره میزان نور موجود در جهان اطراف ما، از طریق سلول‌های بیناییِ شبکیه دریافت می‌کنند. سپس SCN به عنوان زمان‌نگه‌دار یا ضربان‌ساز اصلی برای ضرباهنگ‌های فصلی و شبانه‌روزی در بدن و ذهن ما عمل می‌کند. همان‌طور که نور خورشید به سمتِ تاریکی محو می‌شود، SCN به غده پینه‌آل سیگنال می‌دهد تا هورمونی به نامِ ملاتونین را تولید کند که متعاقباً باعث می‌شود هشیاری مغز رفته‌رفته به سمتِ خواب تغییر پیدا کند. بازگشتِ نور در آغاز روز، ترشحِ ملاتونین را پایان می‌دهد و هشیاری دوباره آغاز می‌شود.

مکرراً نشان داده شده است که نور بر چرخه خواب‌-بیداری در طی روز و سال اثر می‌گذارد. محققان دریافته‌اند که کل زمانِ خواب و ضرباهنگ 90دقیقه‌ای معمولی که بینِ خوابِ بدونِ رؤیا و خوابِ با‌رؤیا رخ می‌دهد، تحتِ تأثیر تغییرات فصلی و میزانِ مواجهه با نور خورشید قرار می‌گیرد. محققان نشان دادند که کلِ زمانِ خواب  و خوابِ با‌رؤیا و امواج خواب تحتِ تأثیر تغییر فصول قرار می‌گرفتند و افراد در طول ماه‌های زمستان بیش‌ترین میزانِ خواب و در ماه‌های بهار کم‌ترین میزان خواب را تجربه می‌کردند.

خوابِ با‌رؤیا دو بار در سال به اوج می‌رسید، یکبار در بهار و یکبار در پاییز، اما در آغاز پاییز و اواسطِ زمستان به کم‌ترین میزان کاهش پیدا می‌کرد. خوابِ بدونِ رؤیا یا موج‌کوتاه در طی سال معمولاً ثابت بود اما بین ماه‌های دسامبر تا مه به اوج می‌رسید و در اوایل پاییز به کم‌ترین حد کاهش پیدا می‌کرد.

ذهنِ فصلی؟

محققان با اندازه‌گیری عملکرد شناختی بر اساسِ آزمونِ «توجه»، به این نتیجه رسیدند که عملکرد شناختی در حوالی انقلاب تابستانی به اوج می‌رسد و در حوالی انقلاب زمستانی به کم‌ترین میزان کاهش پیدا می‌کند. آن‌ها همچنین دریافته‌اند که عملکردهایِ وابسته‌به حافظه کوتاه‌مدت نیز فصلی‌اند که در حوالی اعتدال پاییزی به اوج و در حوالی اعتدال بهاری به کم‌ترین میزان کاهش پیدا می‌کنند.

محققان حدس می‌زنند که تفاوت زمانی در فراز و فرودهای عملکرد شناختی ممکن است به پیچیدگیِ سرنخ‌های بیرونی‌ که رفتارهای‌مان به آن‌ها گره خورده‌اند، بستگی داشته باشد.

توجه یکی از ویژگی‌هایی است که وابستگیِ بسیار تنگاتنگی به ابعادِ محیطی مثلِ تغییر در میزانِ نور خورشید دارد. سایر فرایندهای شناختی مثلِ عملکردِ حافظه کوتاه‌مدت ممکن است به سرنخ‌های اجتماعی پیچیده‌تری در جهان‌مان مثلِ تعامل با سایر افراد، یا حتی به سرنخ‌های فرهنگی مثلِ اوقاتی که معمولاً سفر می‌رویم، وابسته یا تحتِ نظارت آن باشد.

تفاوت در آدم‌هایی که تغییراتِ رفتاری را در طی تغییراتِ فصلی نشان داده‌اند، آن‌قدر زیاد است که برخی مخالفِ اثرگذاری فصول بر ذهن و بدنِ انسان‌ها هستند. برانسون (2004) می‌گوید این ناهماهنگی در یافتن نتایج قابل‌توجه ممکن است ناشی از ناهماهنگیِ حساسیتیِ در افراد مختلف نسبت به نشانه‌های فصلی باشد. تغییر در جهان، مانند همیشه‌حاضر بودنِ نورهای مصنوعی، که ارتباطی به سال و فصل ندارد، ممکن است افرادی را تولید کرده باشد که نسبت به نور حساسیت‌شان را از دست داده‌اند.

حتی برخی شواهد نشان می‌دهند که تغییر در ضرباهنگ‌های شبانه‌روزی و فصلی ممکن است با بیماری زوال عقل مثلِ آلزایمر مرتبط باشد؛ به‌این‌نحو که یا خودش علت این بیماری است یا بر اثرِ این بیماری ایجاد می‌شود.